दिनविशेष - १२ फेब्रुवारी २०१९

तिथी	माघ शुक्ल ७ (१५:५५)
वार	मंगळवार
नक्षत्र	भरणी (२२:११)
योग	शुक्ल (११:२७)
करण	वणिज (१५:५५), विष्टि (२७:५६)

रथ सप्तमी

रथाधिष्ठित सूर्याचे पूजन

माघ शुक्ल सप्तमीस रथसप्तमी म्हणतात. या व्रताचा विधी-षष्ठीच्या दिवशी एकभुक्‍त राहून सप्तमीला पहाटे स्नान करावे. सोन्यारुप्याची पणती लावून सूर्याचे ध्यान करावे. मग तो दिवा उदकात सोडावा. घराच्या अंगणात रक्‍तचंदनाने सूर्याचा सात घोड्यांचा रथ व त्यावर अरुणासह सूर्य प्रतिमा काढावी. गोवर्‍याच्या विस्तवावर मातीच्या भांड्यात खीर शिजवून तिचा नैवेद्य दाखवावा. सप्त धान्ये, सात रुईची पाने, सात बोरे सूर्याला वाहावीत. अष्टांग अर्घ्य द्यावे. ब्राह्मणाला भोजन घालावे. सायंकाळी हळदीकुंकू करावे.

महती सप्तमी

माघ शुक्ल सप्तमी दिवशी रथारूढ सूर्यनारायणाची पूजा करून उपवास करावा म्हणजे सात जन्मांतील पापे नष्ट होतात. हिलाचा रथसप्तमी म्हणतात.

रथांक सप्तमी

माघ शुक्ल सप्तमी दिवशी उपवास करून सूर्यनारायणाची पूजा करावी व त्यास सुवर्णरथात बसवून प्रत्येक शुक्ल सप्तमी दिवशी पूजा करावी व वर्षाच्या शेवटी ब्राह्मणाला दान द्यावी.

जयंती सप्तमी

माघ शुक्ल सप्तमीला 'जयंती सप्तमी' असे नाव आहे. या दिवशी सूर्य व्रताला आरंभ करतात. व्रतावधी एक वर्ष. या व्रतासाठी माघापासून क्रमाने पौषापर्यंत वर्षाच्या बारा महिन्यांचे प्रत्येकी तीन महिन्यांचा एक, असे चार विभाग करतात. प्रत्येक विभागात सूर्यपूजेसाठी वेगवेगळी पूजाद्रव्ये घेतात. व्रतसमाप्तीनंतर उद्यापन करतात.

फल - सूर्यलोकाची प्राप्ती.

महासप्तमी

माघ शुक्ल सप्तमीला 'महासप्तमी' असे म्हणतात. व्रतावधी एक वर्ष. याच विधी-पंचमीला एकभुक्‍त राहून षष्ठीला व सप्तमीला सूर्याची पूजा करावी. करवीर पुष्पे आणि रक्‍तचंदनाने पूजा करावी. एका वर्षाचे माघ महिन्यापासून चार-चार महिन्यांचे तीन भाग करावे. प्रत्येक भागात निरनिराळी फुले, नैवेद्य, धूप इ. उपचार करावेत. उद्यापनाच्या वेळी एक रथ दान द्यावा.

पुत्रसप्तमी

माघ शुक्ल षष्ठी दिवशी उपवास करून सप्तमीस प्रात:काळी स्नान करावे आणि सूर्यनारायणाची पूजा करून हवन करावे. दूध, दही, भात व खीर यांचे ब्राह्मणभोजन घालावे. याचप्रकारे कृष्ण पक्षात उपवास करून लाल कमळांनी सुर्याची पूजा करावी व असे एक वर्षभर केल्यास उत्तम पुत्राची प्राप्ती होते.

विजययज्ञ सप्तमी

एक तिथिव्रत. माघ शुक्ल सप्तमीला हे व्रत करतात. सूर्य ही व्रताची देवता. व्रतावधी एक वर्ष. याचा विधी - प्रत्येक महिन्यात सूर्याची निरनिरळ्या नावांनी पूजा करावी. बारा ब्राह्मणांचा सत्कार करावा. उद्यापनाच्या वेळी सूर्याची सोन्याची मूर्ती, सोन्याचा रथ व सारथी करून त्या वस्तू आचार्याला दान द्याव्या.

फल - आरोग्य व दीर्घायुष्य यांची प्राप्ती

सप्त सप्तमी

ज्याप्रमाणे योगविशेषाने वारुणी, महावारुणी, महा-महावारुणी किंवा माघी, महामाघी, महामहामाघी अगर जया, विजया, महाविजया वगैरे होतात. त्याचप्रमाणे वारविशेषयोगाने माघ शुक्ल सप्तमीचेही कित्येक प्रकार होतात. जसे - जया, विजया, महाजया, जयन्ती, अपराजिता, भद्रा, नंदा अगर अर्क, संपुटक, मरीची, निम्बपत्र, सुफला, अनोदना, विजया कामिका या सर्व रविवारी पंचतारक किंवा पुन्नाम नक्षत्र आल्यास होतात. यावेळी व्रत, उपवास, पूजा, पाठ, दान, पुण्य, हवन आणि ब्राह्मणभोजन इ. कृत्ये केल्याने अनंतपट फळ मिळते. विशेषत: अर्कसंपुटामुळे धनवृद्धी, मरीचीने प्रियपुत्रसंगम, निम्बपत्रीने रोगनाश, सुफलाने पुत्र-पौत्र, दोहित्रादीची अपूर्व अभिवृद्धी, अनोदानाने धनधान्य, सुवर्ण, चांदी आणि आरोग्य यांचा लाभ. विजयामुळे शत्रुनाश व कामिकामुळे सर्व प्रकारची अभीष्ट सिद्धी मिळते. यासाठी माघ शुक्ल सप्तमी दिवशी प्रात:स्नानादी झाल्यावर आकाशस्थ व सुवर्णबद्ध सूर्याची मिळाल्या उपचारांनी पूजा करावी. खीर, डाळ, भात, दूधदही अथवा दध्योदन यांचा नैवेद्य दाखवावा आणि ब्राह्मणभोजन घालून नंतर स्वत: जेवावे म्हणजे यथोक्‍त फळ मिळते.

मन्वादि

१४ मन्वंतराच्या आरंभ झाल्या अशा १४ तिथीना मन्वादि असे म्हणतात. या मन्वादि १४ तिथी पुढे दिल्या आहेत.

१	स्वायंभुव	चैत्र शुक्ल तृतीया
२	स्वारोचीस	चैत्र शुक्ल पौर्णिमा
३	उत्तम	कार्तिक शुक्ल पौर्णिमा
४	तामस	आषाढ शुक्ल पौर्णिमा
५	रैवत	कार्तिक शुक्ल द्वादशी.
६	चाक्षुस	आषाढ शुक्ल दशमी.
७	वैवस्वत	ज्येष्ठ शुक्ल पौर्णिमा.
८	सावर्णी	फाल्गुन शुक्ल पौर्णिमा.
९	दक्ष सावर्णी	आश्विन शुक्ल नवमी.
१०	ब्रह्म सावर्णी	माघ शुक्ल सप्तमी
११	धर्म सावर्णी	पौष शुक्ल एकादशी.
१२	रुद्र सावर्णी	भाद्रपद शुक्ल तृतीया.
१३	देव / रुची सावर्णी	फाल्गुन शुक्ल अमावस्या.
१४	इंद्र/ भूती सावर्णी	श्रावण कृष्ण अष्टमी.

‘मनु’ बाबत श्रीमद्भ्गव्दगीतेत म्हटले आहे

महर्षय: सप्त पूर्वे चत्वारो मनवस्तथा !

मद्भावा मानसा जाता येषां लोक इमा प्रजा: !!                        

(श्रीमद्भ्गव्दगीता  अध्याय १०: श्लोक ६ )

अर्थ: श्री कृष्ण म्हणतात हे अर्जुना  सात महर्षी जन आणि त्यांच्याही पूर्वी झालेले चार सनकादिक तसेच स्वायंभुवादी चौदा मनु  हे माझ्या ठिकाणी भाव असलेले सर्वंजन  माझ्या संकल्पाने उत्पन्न झालेले आहेत आणि जगात यांच्याच ह्या सर्व प्रजा आहेत.

अरुणोदयाला स्नान

माघ-स्नान करणार्‍यांनी अरुणोदयी (पूर्व दिशा लालसर झाल्यावर) भानुसप्तमीचे स्नान करणार्‍यांनी सुर्योदयानंतर स्नान करावे.

जागतिक सूर्यनमस्कार दिन

रथसप्तमी दिवशी सूर्यनमस्कार दिन साजरा केला जातो. सकाळी सूर्योदयानंतर, श्वासाचे नियमन करून एका विशिष्ठ क्रमाने १० किंवा १२ योगासने करणे याला सूर्यनमस्कार म्हणतात.

हिंदू धर्मात सूर्याला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. सूर्य हे शैव पंथीय समाजात शंकराचे तर वैष्णव पंथीय समाजात विष्णूचे एक अंग मानले जाते. वेदांमध्ये व पौराणिक ग्रंथांमध्ये सूर्याची उपासना करण्याबद्दल अनेक संदर्भ सापडतात. उगवत्या व मावळत्या सूर्याला दंडवत घालणे हे सूर्यनमस्कारांचे प्रथम उद्दिष्ट आहे.

आदित्यस्य नमस्कारं ये कुर्वन्ति दिने दिने।

जन्मान्तरसहस्रेषु दारिद्र्यं नोपजायते ।।

जे साधक दररोज सूर्य नमस्कार करतील, त्यांना सहस्र जन्म दारिद्या येत नाही (काहीही कमी पडत नाही)

सूर्य नमस्कार हा सर्वागीण व्यायाम आहे. सर्व योगिक अभ्यासासाठी सुर्योदयाची वेळ सर्वोत्तम मानली गेली आहे. त्याच प्रमाणे सूर्य नमस्कार पहाटेच्या समयी सूर्योदयाला घालणे हितकारक आहे. उघड्यावर हवेशीर जागेवर रिकाम्या पोटी सूर्य नमस्कार घालावेत. मन शांत आणि प्रसन्न असल्यावर सर्व योगी अभ्यासाचा आपणावर विशेष परिणाम होतो.

प्रत्येक सूर्यनमस्काराची सुरुवात करताना प्रणामासनात खालील मंत्र म्हटले जातात. त्या त्या मंत्राचा शरीरातील चक्राशी संबंध असतो.

क्र.	मंत्र	चक्र
१	ॐ मित्राय नमः	अनाहत चक्र
२	ॐ रवये नमः	विशुद्धी चक्र
३	ॐ सूर्याय नमः	स्वाधिष्ठान चक्र
४	ॐ भानवे नमः	आज्ञा चक्र
५	ॐ खगाय नमः	विशुद्धी चक्र
६	ॐ पूष्णे नमः	मणिपूर चक्र
७	ॐ हिरण्यगर्भाय नमः	स्वाधिष्ठान चक्र
८	ॐ मरीचये नमः	विशुद्धी चक्र
९	ॐ आदित्याय नमः	आज्ञा चक्र
१०	ॐ सवित्रे नमः	स्वाधिष्ठान चक्र
११	ॐ अर्काय नमः	विशुद्धी चक्र
१२	ॐ भास्कराय नमः	अनाहत चक्र

नर्मदा जयंती

नर्मदा जयंती माघ या दिवशी साजरी केली जाते.

शुक्ल सप्तमी दिवशी सूर्य मकर राशीत असताना मध्यान्ह समयीश्री शिव शंकरांनी नर्मदेला जलरुपात वाहाण्याचा आदेश दिला. त्यावेळी तिने विचारले कि जगातील सर्व पापांचे हरण मी कसे करू? तेव्हा

नर्मदे त्वें माहभागा सर्व पापहरि भव।

त्वदत्सु याः शिलाः सर्वा शिव कल्पा भवन्तु ताः। 

भगवान शंकरांनी, तू सर्व पापांचा नाश करणारी होशील आणि नर्मदेतील गोटे शंकरासमान पूजले जातील असा आशीर्वाद दिला.

सर्व नद्यांपैकी नर्मदा परिक्रमा हि अत्यंत श्रेष्ठ व पुण्यदायी समजली जाते. 

भद्रा

१५:५५५ नंतर २७:५६ पर्यंत भद्रा म्हणजेच विष्टि करण आहे.

उत्पत्ति कथा:

देव आणि दानव युद्धाच्या वेळी भगवान शंकर अतिशय क्रुद्ध झाले आणि त्यांनी दैत्याचा संहार करण्यासाठी आपल्या देहातून भद्रा नावाची राक्षसी निर्माण केली. हिलाच भद्रा, कल्याणी अशी नावे आहेत. हिचे स्वरूप अमंगळ असून ही गर्दभमुखी, पुच्छवती, सप्तभुजा, सिंहासारखा गळा असलेली, कृशोदरी, प्रेतावर आरूढ झालेली व दैत्यांचा संहार करणारी असून दवांनी आपल्या कर्णप्रांती ठेवलेली आहे.

प्रत्येक चांद्रमासात ८ वेळा भद्रा येते.शुक्ल पक्षात चतुर्थीचा व एकादशीचा उत्तरार्ध, अष्टमीचा व पौर्णिमेचा पूर्वार्ध तर कृष्ण पक्षात तृतीया व दशमीचा उत्तरार्ध व सप्तमी आणि चतुर्दशीचा पूर्वार्ध असे दोन्ही पक्षात चर चर वेळा भद्रा येते.

भद्रा निवास:

कर्क, सिंह, कुंभ व मीन राशीत चंद्र असताना येणारी भद्रा मृत्यूलोकी असते.

मेष, वृषभ, मिथुन व वृश्चिक राशीत चंद्र असता येणारी भद्रा स्वर्गलोकी असते.

कन्या, तूळ, धनु व मकर राशीत चंद्र असता येणारी भद्रा पाताळलोकी असते.

भद्रा निवास जेथे असेक तेथेच त्याचे फळ मिळते. अर्थात केवळ मृत्यूलोकी म्हणजे पृथ्वीवर भद्रा असता ती अशुभ जाणावी.

अपवाद:

पुर्वार्धी असलेली भद्रा रात्री असल्यास तसेच उत्तरार्धी असलेली भद्रा दिवसा असल्यास भद्रा दोष माणू नये.

भद्रा मुख (निंद्य काळ) व पुच्छ:

विष्टि कारणाचा एकंदर जो वेळ आहे त्याचे चार भाग करावे. त्या प्रत्येक भागाला ‘पाद’ असे म्हणतात.

ज्या तिथीत भद्रा असेल त्या आरंभापासून विशिष्ट प्रहरातील काही घटिका भद्रेचे मुख असते. हा काळ कोणत्याही शुभकार्यास अत्यंत निद्य असतो.

भद्रेची तिथी	भद्रा मुख (निंद्य काळ)
शुक्ल चतुर्थी	प्रथम पादाच्या पहिल्या पाच घटिका
शुक्ल अष्टमी	द्वितीय पादाच्या पहिल्या पाच घटिका
शुक्ल एकादशी	तृतीय पादाच्या पहिल्या पाच घटिका
पोर्णिमा	चौथ्या पादाच्या पहिल्या पाच घटिका
कृष्ण तृतीया	चौथ्या पादाच्या पहिल्या पाच घटिका
कृष्ण सप्तमी	तृतीय पादाच्या पहिल्या पाच घटिका
कृष्ण दशमी	द्वितीय पादाच्या पहिल्या पाच घटिका
कृष्ण चतुर्दशी	प्रथम पादाच्या पहिल्या पाच घटिका

तसेच विशिष्ट प्रहरातील काही घटिका भद्रेचे पुच्छ असते. हे निर्दोष मानले असून प्रसंगविशेषी शुभ मनाला जातो.

भद्रेची तिथी	भद्रा पुच्छ
शुक्ल चतुर्थी	चौथ्या पादाच्या शेवटच्या तीन घटिका
शुक्ल अष्टमी	पहिल्या पादाच्या शेवटच्या तीन घटिका
शुक्ल एकादशी	दुसऱ्या पादाच्या शेवटच्या तीन घटिका
पोर्णिमा	तिसऱ्या पादाच्या शेवटच्या तीन घटिका
कृष्ण तृतीया	तिसऱ्या पादाच्या शेवटच्या तीन घटिका
कृष्ण सप्तमी	दुसऱ्या पादाच्या शेवटच्या तीन घटिका
कृष्ण दशमी	पहिल्या पादाच्या शेवटच्या तीन घटिका
कृष्ण चतुर्दशी	चौथ्या पादाच्या शेवटच्या तीन घटिका

योग्य व वर्ज कार्ये:

वध, बंधन, विषप्रयोग, अग्निप्रयोग, अस्त्रप्रयोग, तोडणे, उच्चाटन, जारणमारणादि कृत्ये व घोडे, रेडे, उंट इत्यादि संबंधित कार्ये विष्टीमध्ये केल्यास सिद्धीस जातात.

श्रावणी, फाल्गुनी इ. कार्ये भद्रा मृत्युलोकी असताना करू नये. असे केल्यास श्रावणीमुळे राजहानी व फाल्गुनीमुळे अग्निभय होण्याची शक्यता असते.

सप्तमी श्राद्ध

अपराण्ह काळी सप्तमी तिथी असल्यामुळे, श्राद्धतिथी माघ शुक्ल ७ असेल तर या दिवशी श्राद्ध करावे.

श्राद्धकृत्यांमध्ये अपराण्ह काळाचे महत्व आहे. श्राध्दतिथि अपराण्हकाळी म्हणजे सामान्यतः दुपारी दीड ते चार ह्या काळात ज्या दिवशी जास्त मानाने असेल त्या दिवशी सकाळी श्राध्दतिथि नसताना सुध्दा सकाळपासून दुपारी तीन वाजेपर्यंत कोणत्याही वेळी श्राध्दकर्म करता येते.

सुर्योदयापासून ३ मुहूर्त प्रत:काळ, त्यानंतर ३ मुहूर्त संगव काळ, त्यानंतर ३ मुहूर्त मध्यान्ह काळ, त्यानंतर ३ मुहूर्त अपराण्ह काळ व नंतरचे ३ मुहूर्त सायंकाळ असतो. अशा रीतीने दिवसाच्या १५ मुहूर्तांचे पाच विभाग केले आहेत. या पैकी सायंकाळ बहुदा सर्व कामांना प्रशस्त नाही. तर श्राद्ध कर्मासाठी अपराण्हकाळ प्रशस्त मानवा.

संदर्भ:
दाते पंचांग
सुलभ ज्योतिष शास्त्र
इंटरनेट
©संकलन: सौ. प्राची शिंदे.