दिनविशेष - १० नोव्हेंबर – २०१६

तिथी	कार्तिक शुक्ल १० (११:२२)
वार	गुरुवार
नक्षत्र	पूर्वाभाद्रपदा (२६:५६)
योग	व्याघात (१९:१८)
करण	वणिज (२२:२३)

प्रबोधिनी (स्मार्त) एकादशी / देवोत्थानी

कार्तिक शुक्ल एकादशी 'प्रबोधिनी' किंवा 'देवोत्थानी' या नावांनी ओळखली जाते. आषाढ शुद्ध एकादशील क्षीरसागरात झोपी गेलेला विष्णु कार्तिकात शुक्ल एकादशीस जागा होतो म्हणून या एकादशीला 'प्रबोधिनी एकादशी' म्हणतात. या दिवशी स्नान, दान व उपवास यथापूर्वविधीने करावे. वैशिष्ट्ये असे की, एका वेदीवर सोळा पाकळ्यांचे कमळ काढून त्यावर सागरोपम, जलपूर्ण, रत्‍नप्रयुक्‍त, मलयगिरीने चर्चित, कण्ड प्रदेशात नाळेने आबद्ध केलेले व पांढर्‍याशुभ्र वस्त्राने आच्छादित असे चार कलश ठेवावेत. या सर्वांमध्ये शंखचक्रगदाधारी, पीतांबरधारी शेषशायी भगवान विष्णुची मुर्ती स्थापन करावी.

ॐ सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात्।

स भूमिं विश्वतो वृत्वात्यतिष्ठद्दशांगुलम् ||

या पुरुषसूक्तातील ऋचांनी अंगन्यास करून यथाविधी अगस्त्याच्या फुलांनी विष्णुपूजा करावी. रात्री जागरण करून पहाटॆ वेदज्ञ पाच ब्राह्मणांना बोलावून चौघांना चार कलश व उरलेल्या पाचव्याला सोन्याची (शक्य असल्यास) भगवान विष्णूची मूर्ती द्यावी. त्यांना फराळ देऊन मग आपण फराळ करावा. या सर्वांचे फळ गंगादी तीर्थात स्नान केल्याप्रमाणे, सुवर्णादी वस्तू दान केल्याप्रमाणे व सर्व देवांच्या पूजेनुसार मिळते.

फल - विष्णुलोकप्राप्ती.

भद्रा

२२:२३ नंतर भद्रा म्हणजेच विष्टि करण आहे.

उत्पत्ति कथा:

देव आणि दानव युद्धाच्या वेळी भागान शंकर अतिशय क्रुद्ध झाले आणि त्यांनी दैत्याचा संहार करण्यासाठी आपल्या देहातून भद्रा नावाची राक्षसी निर्माण केली. हिलाच भद्रा, कल्याणी अशी नावे आहेत. हिचे स्वरूप अमंगळ असून ही गर्दभमुखी, पुच्छवती, सप्तभुजा, सिंहासारखा गळा असलेली, कृशोदरी, प्रेतावर आरूढ झालेली व दैत्यांचा संहार करणारी असून दवांनी आपल्या कर्णप्रांती ठेवलेली आहे.

प्रत्येक चांद्रमासात ८ वेळा भद्रा येते.शुक्ल पक्षात चतुर्थीचा व एकादशीचा उत्तरार्ध, अष्टमीचा व पौर्णिमेचा पूर्वार्ध तर कृष्ण पक्षात तृतीया व दशमीचा उत्तरार्ध व सप्तमी आणि चतुर्दशीचा पूर्वार्ध असे दोन्ही पक्षात चर चर वेळा भद्रा येते.

भद्रा निवास:

कर्क, सिंह, कुंभ व मीन राशीत चंद्र असताना येणारी भद्रा मृत्यूलोकी असते.

मेष, वृषभ, मिथुन व वृश्चिक राशीत चंद्र असता येणारी भद्रा स्वर्गलोकी असते.

कन्या, तूळ, धनु व मकर राशीत चंद्र असता येणारी भद्रा पाताळलोकी असते.

भद्रा निवास जेथे असेक तेथेच त्याचे फळ मिळते. अर्थात केवळ मृत्यूलोकी म्हणजे पृथ्वीवर भद्रा असता ती अशुभ जाणावी.

अपवाद:

पुर्वार्धी असलेली भद्रा रात्री असल्यास तसेच उत्तरार्धी असलेली भद्रा दिवसा असल्यास भद्रा दोष माणू नये.

योग्य व वर्ज कार्ये:

वध, बंधन, विषप्रयोग, अग्निप्रयोग, अस्त्रप्रयोग, तोडणे, उच्चाटन, जारणमारणादि कृत्ये व घोडे, रेडे, उंट इत्यादि संबंधित कार्ये विष्टीमध्ये केल्यास सिद्धीस जातात.

श्रावणी, फाल्गुनी इ. कार्ये भद्रा मृत्युलोकी असताना करू नये. असे केल्यास श्रावणीमुळे राजहानी व फाल्गुनीमुळे अग्निभय होण्याची शक्यता असते.

भद्रा मुख व पृच्छ:

ज्या तिथीत भद्रा असेल त्या आरंभापासून विशिष्ट प्रहरातील काही घटिका भद्रेचे मुख असते. ते अत्यंत अशुभ होय. तसेच विशिष्ट प्रहरातील काही घटिका भद्रेचे पुच्छ असते. हे निर्दोष मानले असून सर्व कार्यास प्रशस्त मानावे.

संदर्भ :
दाते पंचांग
सुलभ ज्योतिष शास्त्र
इंटरनेट