दिनविशेष - १४ फेब्रुवारी २०१६

तिथी	माघ शुक्ल ७ (२६:१२)
वार	रविवार
नक्षत्र	भरणी (२८:१०)
योग	शुक्ल (१५:०३)
करण	गरज (१५:१२)

भानुसप्तमी

भानुसप्तमी ही माघ शुक्ल सप्तमी दिवशी येते. सर्वांत प्रथम सूर्यनारायणाने मन्वंतरापूर्वी याच दिवशी आपला प्रकाश प्रकाशित केला. ही एकप्रकारे जयंती पण होते. या दिवसासाठी सूर्योपासनेचे अनेकविध प्रकार दिले आहेत. यासाठी याला 'अर्क - अचला - सूर्य - रथ - भानुसप्तमी' अशी नावे आहेत. ही सप्तमी अरुणोदयव्यापिनी असावी. दोन दिवस असेल तर पहिली धरावी. माघ-स्नान करणार्‍यांनी पूर्व दिशा लालसर झाल्यावर भानुसप्तमीचे स्नान करणार्‍यांनी सुर्योदयानंतर स्नान करावे, ही गोष्ट स्नान करणार्‍यांनी ध्यानात घ्यावी. स्नान करण्यापूर्वी धोतर्‍याची सात पाने व बोराटीची सात पाने कुसुम्भाच्या वातीच्या तिळाच्या तेलाच्या दिव्यात घालून तो डोक्यावर धरावा आणि सूर्याचे ध्यान करत उसाने पाणी ढवळून दिवा प्रवाहात सोडावा. दिवोदासाच्या मतानुसार दिव्याऎवजी धोतर्‍याची सात पाने डोक्यावर धारण करून उसाने पाणी ढवळून आणि

'नमस्ते रुद्ररूपाय रसानां पतये नम: । वरुणाय नमस्तेऽस्तु'

असे म्हणून दिवा पाण्यात सोडून द्यावा.

नंतर

'ययद् जन्मकृतं पापं यच्च जन्मान्तरार्जितम् ।

मनोवाक्कायजं यच्चा ज्ञाताज्ञाते च ये पुन: ॥

इति सप्तविधं पापं स्नानान्ते सप्त सप्तिके ।

सप्तव्याधि समाकीर्णं हर भास्करि सप्तमी ।'

असा जप करून केशव आणि सूर्य यांच्याकडे पाहून पादोदक (गंगाजळ अथवा चरणामृत) पाण्यात घालून स्नान करावे. याने क्षणभरात सर्व पापे दूर होतात.

यानंतर अर्घ्य कलशात पाणी, गंध, अक्षता, पुष्पे, दूर्वा, सात अर्कपत्रे व सात बोरीची पाने घालून

'सप्तसप्तिवह प्रीत सप्तलोक प्रदीपन ।

सप्तम्या सहितो देव गृहाणार्घ्यं दिवाकर ।'

या मंत्राने सूर्याला व

जननी सर्वलोकाना सप्तमी सप्तसप्तिके ।

सप्तव्याह्रतिके देवि नमस्ते सूर्यमंडले ॥'

या मंत्राने सप्तमीला अर्घ्य द्यावा.

याच दिवशी तालकदान देण्यासाठी नित्य कृत्ये झाल्यावर चंदनाने अष्टदल काढावे. पूर्वेकडून क्रमवार अशा आठी कर्णिकांवर यांची स्थापना करून पूजा करावी. ताम्हनात सोन्याचे कुंडल ( कर्णभूषण ), तूप, गूळ व तीळ घालून लालवस्त्राने गुंडाळावे आणि गंधफुलांनी पूजा करावी.

'आदित्यस्य प्रसादेन प्रात:स्नानफलेन च ।

दुष्टदुर्भाग्य दु:स्वप्नं मया दत्तं तु तालकम् ।'

असे म्हणुन ते कुंडल ब्राह्मणाला दान द्यावे.

'भानुसप्तमी' दिवशी प्रात:स्नानादी कृत्ये झाल्यावर जवळपास सुर्यमंदिर असेल तर त्याच्यासमोर बसून सोन्याची सूर्यमूर्ती अष्टदल-कमलात स्थापन करून

'ममाखिलकामनासिद्‌द्ध्यर्थं सूर्यनारायणप्रीतये च सूर्यपूजनं करिष्ये ।'

असा संकल्प करून

'ॐ सूर्याय नम:'

या नाममंत्राने अथवा पुरुषसूक्‍ताने ध्यानावाहनादी षोडशोपचार पूजा करावी. यथाऋतू व कालोद्भव पत्री, फुले; फळे, खीर, डाळभात अशा दध्योदनाचा नैवेद्य दाखवावा आणि देवास सुशोभित रथावर आरूढ करून स्वजन-परजनादिकंसह नगर-भ्रमण करवून स्थानापन्न करावे. ब्राह्मणांना खिरीचे भोजन घालून दिवस बुडण्यापूर्वी आपण एकवेळ जेवावे. त्या दिवशी भोजनात तेल, मीठ हे पदार्थ नसावेत. याप्रमाणे प्रतिवर्षी केल्यास सूर्यपर्वात केल्याप्रमाणे पुण्य प्राप्त होते.

रथसप्तमी

रथाधिष्ठित सूर्याचे पूजन

माघ शुक्ल सप्तमीस रथसप्तमी म्हणतात. या व्रताचा विधी-षष्ठीच्या दिवशी एकभुक्‍त राहून सप्तमीला पहाटे स्नान करावे. सोन्यारुप्याची पणती लावून सूर्याचे ध्यान करावे. मग तो दिवा उदकात सोडावा. घराच्या अंगणात रक्‍तचंदनाने सूर्याचा सात घोड्यांचा रथ व त्यावर अरुणासह सूर्य प्रतिमा काढावी. गोवर्‍याच्या विस्तवावर मातीच्या भांड्यात खीर शिजवून तिचा नैवेद्य दाखवावा. सप्त धान्ये, सात रुईची पाने, सात बोरे सूर्याला वाहावीत. अष्टांग अर्घ्य द्यावे. ब्राह्मणाला भोजन घालावे. सायंकाळी हळदीकुंकू करावे.

महती सप्तमी

माघ शुक्ल सप्तमी दिवशी रथारूढ सूर्यनारायणाची पूजा करून उपवास करावा म्हणजे सात जन्मांतील पापे नष्ट होतात. हिलाचा रथसप्तमी म्हणतात.

रथांक सप्तमी

माघ शुक्ल सप्तमी दिवशी उपवास करून सूर्यनारायणाची पूजा करावी व त्यास सुवर्णरथात बसवून प्रत्येक शुक्ल सप्तमी दिवशी पूजा करावी व वर्षाच्या शेवटी ब्राह्मणाला दान द्यावी.

जयंती सप्तमी

माघ शुक्ल सप्तमीला 'जयंती सप्तमी' असे नाव आहे. या दिवशी सूर्य व्रताला आरंभ करतात. व्रतावधी एक वर्ष. या व्रतासाठी माघापासून क्रमाने पौषापर्यंत वर्षाच्या बारा महिन्यांचे प्रत्येकी तीन महिन्यांचा एक, असे चार विभाग करतात. प्रत्येक विभागात सूर्यपूजेसाठी वेगवेगळी पूजाद्रव्ये घेतात. व्रतसमाप्तीनंतर उद्यापन करतात.

फल - सूर्यलोकाची प्राप्ती.

महासप्तमी

माघ शुक्ल सप्तमीला 'महासप्तमी' असे म्हणतात. व्रतावधी एक वर्ष. याच विधी-पंचमीला एकभुक्‍त राहून षष्ठीला व सप्तमीला सूर्याची पूजा करावी. करवीर पुष्पे आणि रक्‍तचंदनाने पूजा करावी. एका वर्षाचे माघ महिन्यापासून चार-चार महिन्यांचे तीन भाग करावे. प्रत्येक भागात निरनिराळी फुले, नैवेद्य, धूप इ. उपचार करावेत. उद्यापनाच्या वेळी एक रथ दान द्यावा.

पुत्रसप्तमी

माघ शुक्ल षष्ठी दिवशी उपवास करून सप्तमीस प्रात:काळी स्नान करावे आणि सूर्यनारायणाची पूजा करून हवन करावे. दूध, दही, भात व खीर यांचे ब्राह्मणभोजन घालावे. याचप्रकारे कृष्ण पक्षात उपवास करून लाल कमळांनी सुर्याची पूजा करावी व असे एक वर्षभर केल्यास उत्तम पुत्राची प्राप्ती होते.

विजययज्ञ सप्तमी

एक तिथिव्रत. माघ शुक्ल सप्तमीला हे व्रत करतात. सूर्य ही व्रताची देवता. व्रतावधी एक वर्ष. याचा विधी - प्रत्येक महिन्यात सूर्याची निरनिरळ्या नावांनी पूजा करावी. बारा ब्राह्मणांचा सत्कार करावा. उद्यापनाच्या वेळी सूर्याची सोन्याची मूर्ती, सोन्याचा रथ व सारथी करून त्या वस्तू आचार्याला दान द्याव्या.

फल - आरोग्य व दीर्घायुष्य यांची प्राप्ती

सप्त सप्तमी

ज्याप्रमाणे योगविशेषाने वारुणी, महावारुणी, महा-महावारुणी किंवा माघी, महामाघी, महामहामाघी अगर जया, विजया, महाविजया वगैरे होतात. त्याचप्रमाणे वारविशेषयोगाने माघ शुक्ल सप्तमीचेही कित्येक प्रकार होतात. जसे - जया, विजया, महाजया, जयन्ती, अपराजिता, भद्रा, नंदा अगर अर्क, संपुटक, मरीची, निम्बपत्र, सुफला, अनोदना, विजया कामिका या सर्व रविवारी पंचतारक किंवा पुन्नाम नक्षत्र आल्यास होतात. यावेळी व्रत, उपवास, पूजा, पाठ, दान, पुण्य, हवन आणि ब्राह्मणभोजन इ. कृत्ये केल्याने अनंतपट फळ मिळते. विशेषत: अर्कसंपुटामुळे धनवृद्धी, मरीचीने प्रियपुत्रसंगम, निम्बपत्रीने रोगनाश, सुफलाने पुत्र-पौत्र, दोहित्रादीची अपूर्व अभिवृद्धी, अनोदानाने धनधान्य, सुवर्ण, चांदी आणि आरोग्य यांचा लाभ. विजयामुळे शत्रुनाश व कामिकामुळे सर्व प्रकारची अभीष्ट सिद्धी मिळते. यासाठी माघ शुक्ल सप्तमी दिवशी प्रात:स्नानादी झाल्यावर आकाशस्थ व सुवर्णबद्ध सूर्याची मिळाल्या उपचारांनी पूजा करावी. खीर, डाळ, भात, दूधदही अथवा दध्योदन यांचा नैवेद्य दाखवावा आणि ब्राह्मणभोजन घालून नंतर स्वत: जेवावे म्हणजे यथोक्‍त फळ मिळते.

मन्वादि

१४ मन्वंतराच्या आरंभ झाल्या अशा १४ तिथीना मन्वादि असे म्हणतात. या मन्वादि १४ तिथी पुढे दिल्या आहेत.

१	स्वायंभुव	चैत्र शुक्ल तृतीया
२	स्वारोचीस	चैत्र शुक्ल पौर्णिमा
३	उत्तम	कार्तिक शुक्ल पौर्णिमा
४	तामस	आषाढ शुक्ल पौर्णिमा
५	रैवत	कार्तिक शुक्ल द्वादशी.
६	चाक्षुस	आषाढ शुक्ल दशमी.
७	वैवस्वत	ज्येष्ठ शुक्ल पौर्णिमा.
८	सावर्णी	फाल्गुन शुक्ल पौर्णिमा.
९	दक्ष सावर्णी	आश्विन शुक्ल नवमी.
१०	ब्रह्म सावर्णी	माघ शुक्ल सप्तमी
११	धर्म सावर्णी	पौष शुक्ल एकादशी.
१२	रुद्र सावर्णी	भाद्रपद शुक्ल तृतीया.
१३	देव / रुची सावर्णी	फाल्गुन शुक्ल अमावस्या.
१४	इंद्र/ भूती सावर्णी	श्रावण कृष्ण अष्टमी.

‘मनु’ बाबत श्रीमद्भ्गव्दगीतेत म्हटले आहे

महर्षय: सप्त पूर्वे चत्वारो मनवस्तथा !

मद्भावा मानसा जाता येषां लोक इमा प्रजा: !!                        

(श्रीमद्भ्गव्दगीता  अध्याय १०: श्लोक ६ )

अर्थ: श्री कृष्ण म्हणतात हे अर्जुना  सात महर्षी जन आणि त्यांच्याही पूर्वी झालेले चार सनकादिक तसेच स्वायंभुवादी चौदा मनु  हे माझ्या ठिकाणी भाव असलेले सर्वंजन  माझ्या संकल्पाने उत्पन्न झालेले आहेत आणि जगात यांच्याच ह्या सर्व प्रजा आहेत.

भद्रा

२६:१२ नंतर भद्रा म्हणजेच विष्टि करण आहे. प्रत्येक चांद्रमासात ८ वेळा भद्रा येते. विष्टीला भद्रा, कल्याणी अशी नावे आहेत.  शुभ कार्यासाठी हा काल निंद्य मानला आहे.

अरुणोदयाला स्नान

माघ-स्नान करणार्‍यांनी अरुणोदयी (पूर्व दिशा लालसर झाल्यावर) भानुसप्तमीचे स्नान करणार्‍यांनी सुर्योदयानंतर स्नान करावे.

जागतिक सूर्यनमस्कार दिन

रथसप्तमी दिवशी सूर्यनमस्कार दिन साजरा केला जातो. सकाळी सूर्योदयानंतर, श्वासाचे नियमन करून एका विशिष्ठ क्रमाने १० किंवा १२ योगासने करणे याला सूर्यनमस्कार म्हणतात.

हिंदू धर्मात सूर्याला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. सूर्य हे शैव पंथीय समाजात शंकराचे तर वैष्णव पंथीय समाजात विष्णूचे एक अंग मानले जाते. वेदांमध्ये व पौराणिक ग्रंथांमध्ये सूर्याची उपासना करण्याबद्दल अनेक संदर्भ सापडतात. उगवत्या व मावळत्या सूर्याला दंडवत घालणे हे सूर्यनमस्कारांचे प्रथम उद्दिष्ट आहे.

आदित्यस्य नमस्कारं ये कुर्वन्ति दिने दिने। जन्मान्तरसहस्रेषु दारिद्र्यं नोपजायते ।।

जे साधक दररोज सूर्य नमस्कार करतील, त्यांना सहस्र जन्म दारिद्या येत नाही (काहीही कमी पडत नाही)

सूर्य नमस्कार हा सर्वागीण व्यायाम आहे. सर्व योगिक अभ्यासासाठी सुर्योदयाची वेळ सर्वोत्तम मानली गेली आहे. त्याच प्रमाणे सूर्य नमस्कार पहाटेच्या समयी सूर्योदयाला घालणे हितकारक आहे. उघड्यावर हवेशीर जागेवर रिकाम्या पोटी सूर्य नमस्कार घालावेत. मन शांत आणि प्रसन्न असल्यावर सर्व योगी अभ्यासाचा आपणावर विशेष परिणाम होतो.

प्रत्येक सूर्यनमस्काराची सुरुवात करताना प्रणामासनात खालील मंत्र म्हटले जातात. त्या त्या मंत्राचा शरीरातील चक्राशी संबंध असतो.

क्र.	मंत्र	चक्र
१	ॐ मित्राय नमः	अनाहत चक्र
२	ॐ रवये नमः	विशुद्धी चक्र
३	ॐ सूर्याय नमः	स्वाधिष्ठान चक्र
४	ॐ भानवे नमः	आज्ञा चक्र
५	ॐ खगाय नमः	विशुद्धी चक्र
६	ॐ पूष्णे नमः	मणिपूर चक्र
७	ॐ हिरण्यगर्भाय नमः	स्वाधिष्ठान चक्र
८	ॐ मरीचये नमः	विशुद्धी चक्र
९	ॐ आदित्याय नमः	आज्ञा चक्र
१०	ॐ सवित्रे नमः	स्वाधिष्ठान चक्र
११	ॐ अर्काय नमः	विशुद्धी चक्र
१२	ॐ भास्कराय नमः	अनाहत चक्र

संदर्भ :

दाते पंचांग

सुलभ ज्योतिष शास्त्र

इंटरनेट