दिनविशेष - १ नोव्हेंबर – २०१६

तिथी	कार्तिक शुक्ल २ (२८:११)
वार	मंगळवार
नक्षत्र	विशाखा (१५:००)
योग	सौभाग्य (२३:४६)
करण	बालव (१४:५६)

यमद्वितीया (भाऊबीज)

कार्तिक शुद्ध द्वितीयेस हे नाव आहे. या दिवशी यम आपली बहीण यमुना हिच्या घरी जेवावयास गेला. या तिथीस यमाची पूजा करतात, म्हणून या तिथीचा 'यमद्वितीया' असा उल्लेख करतात. तसेच याच दिवशी भाऊ आपल्या बहिणीच्या घरी जेवण करतो, म्हणून त्यास भाऊबीज असे म्हणतात. हे एक व्रत आहे.

ही तिथी हेमाद्रीच्या मते मध्याह्‌ नव्यापिनी पूर्वविद्धा भाऊबीज श्रेष्ठ. स्मार्तमतानुसार दिवसाच्या पाचव्या प्रहरात भाऊबीज श्रेष्ठ. तर स्कंदच्या मते अपराह नव्यापिनी श्रेष्ठ. पण स्कंदाचे मत सयुक्तिक वाटते.

या दिवशी बहिणीच्या घरी जाऊन बहिणीकडून भावाने पूजा स्वीकारावी. यावेळी बहिणीने भावास उत्तम आसन देऊन त्याचे हातपाय धुवावे व गंधाक्षतांनी त्याची पूजा करावी. नंतर भावाने बहिणीस यथाशक्ती वस्त्रेभूषणे, द्रव्य वगैरे देऊन तिचा बहुमान करावा, व बहिणीने भावास यथाशक्‍ति त्यास आवडणार्‍या पदार्थांचे भोजन घालावे.

'भ्राअस्तवानुजाताहं भुङ्‌क्ष्व भक्‍तमिमं शुभम् ।

प्रीतये यमराजस्य यमुनाया विशेषत: ॥'

अशा मंत्राने भावाची स्तुती करावी. ज्यांना सख्खी बहीण नसेल त्यांनी चुलत बहिणीला, मामे बहिणीला अगर मित्र-भगिनीला सख्खी बहीण मानून भावाने तिच्या घरी जेवण करावे. या दिवशी यमुनेकाठी बहिणीच्या हातचे जेवण केल्यास भावाच्या आयुष्यात वाढ व बहिणीच्या नवर्‍याचे रक्षण होते.

या दिवशी यमुनेत स्नान करणे पुण्यकारक मानतात. हा स्नानोत्सव सर्वात मोठा आहे. या दिवशी यमुनेबरोबर यमाची पूजा करतात.

यमपूजन

१४अर्घ्यदान व तर्पण

या दिवशी यमधर्म, यमदूत, यमुना, चित्रगुप्त, मार्कंडेय आणि पितर यांचे पूजन करतात.

हे पूजन करताना १४ अर्घ्य द्यावेत. व पुढील प्रमाणे यमतर्पण करावे.

अपमृत्यू होऊ नये म्हणून पिता असलेल्यांनी पाण्यात अक्षता घालून व इतरांनी पाण्यात तीळ घालून खालील नावांनी यमतर्पण करावे.

यमंतर्पयामि |

धर्मराजं तर्पयामि |

मृत्युं तर्पयामि |

अंतकं तर्पयामि |

वैवस्वतं तर्पयामि |

कालं तर्पयामि |

सर्वभूतक्षयकरं तर्पयामि |

औदुम्बरं तर्पयामि |

दध्नं तर्पयामि |

नीलं तर्पयामि |

परमेष्ठिनं तर्पयामि |

वृकोदरं तर्पयामि |

चित्रं तर्पयामि |

चित्रगुप्तं तर्पयामि |

  

नतर दक्षिणेकडे तोंड करून पाणी, दर्भ व तीळ हातात घेऊन पुधिल् श्लोक १० वेळा म्हणावा.

यमेनिहंता पितृधर्मराजो वैवस्वतो दंडधरश्च काल: |

भूताधिपो दत्त कृतानुसारी एतद्द्शभिर्जपंति ||

कांतिव्रत

हे एक काम्य व्रत आहे. कार्तिक शुद्ध द्वितीयेस प्रारंभ. व्रतावधी एक वर्ष. बलराम, केशव, व चंद्रकोर यांची पूजा करतात. कार्तिकापासून आठ महिने तिलहोम व आषाढापासून चार महिने घृतहोम. वर्षाच्या शेवटी चंद्राच्या प्रतिमेचे (रौप्यप्रतिमा ) दान.

वैशाख महिन्यात प्रारंभ. त्या महिन्यात व्रतकर्त्याने मीठ वर्ज्य करायचे असते. व्रतावधी एक वर्ष.

फल - एक कल्पपर्यंत विष्णुपदाजवळ वास, तसेच कांती आणि कीर्ती यांचा लाभ.

चंद्रदर्शन

अमावास्येला दिसेनासा झालेला चंद्र रविच्या पुढे १२ अंश गेला कि चंद्रदर्शन होते. १९:२९ ला पश्चिमेकडे चंद्रदर्शन होईल. सामुदायिक मुहूर्त ३० म्हणजे साम्यार्घ आहेत.

संदर्भ :
दाते पंचांग
सुलभ ज्योतिष शास्त्र
इंटरनेट

यमद्वितीया (भाऊबीज)

कार्तिक शुद्ध द्वितीयेस हे नाव आहे. या दिवशी यम आपली बहीण यमुना हिच्या घरी जेवावयास गेला. या तिथीस यमाची पूजा करतात, म्हणून या तिथीचा 'यमद्वितीया' असा उल्लेख करतात. तसेच याच दिवशी भाऊ आपल्या बहिणीच्या घरी जेवण करतो, म्हणून त्यास भाऊबीज असे म्हणतात. हे एक व्रत आहे.

ही तिथी हेमाद्रीच्या मते मध्याह्‌ नव्यापिनी पूर्वविद्धा भाऊबीज श्रेष्ठ. स्मार्तमतानुसार दिवसाच्या पाचव्या प्रहरात भाऊबीज श्रेष्ठ. तर स्कंदच्या मते अपराह नव्यापिनी श्रेष्ठ. पण स्कंदाचे मत सयुक्तिक वाटते.

या दिवशी बहिणीच्या घरी जाऊन बहिणीकडून भावाने पूजा स्वीकारावी. यावेळी बहिणीने भावास उत्तम आसन देऊन त्याचे हातपाय धुवावे व गंधाक्षतांनी त्याची पूजा करावी. नंतर भावाने बहिणीस यथाशक्ती वस्त्रेभूषणे, द्रव्य वगैरे देऊन तिचा बहुमान करावा, व बहिणीने भावास यथाशक्‍ति त्यास आवडणार्‍या पदार्थांचे भोजन घालावे.

'भ्राअस्तवानुजाताहं भुङ्‌क्ष्व भक्‍तमिमं शुभम् ।

प्रीतये यमराजस्य यमुनाया विशेषत: ॥'

अशा मंत्राने भावाची स्तुती करावी. ज्यांना सख्खी बहीण नसेल त्यांनी चुलत बहिणीला, मामे बहिणीला अगर मित्र-भगिनीला सख्खी बहीण मानून भावाने तिच्या घरी जेवण करावे. या दिवशी यमुनेकाठी बहिणीच्या हातचे जेवण केल्यास भावाच्या आयुष्यात वाढ व बहिणीच्या नवर्‍याचे रक्षण होते.

या दिवशी यमुनेत स्नान करणे पुण्यकारक मानतात. हा स्नानोत्सव सर्वात मोठा आहे. या दिवशी यमुनेबरोबर यमाची पूजा करतात.

दिनविशेष - ३१ ऑक्टोबर – २०१६

तिथी	कार्तिक शुक्ल १ (२५:४०)
वार	सोमवार
नक्षत्र	स्वाती (१२:०१)
योग	आयुष्मान (२२:५३)
करण	किंस्तुग्घ्न (१२:२४)

दिवाळी पाडवा

साडेतीन मुहूर्तापैकी एक दिवस म्हणून हा सर्व सामान्य कामास शुभ आहे.

बलिप्रतिपदा

कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा विक्रम संवत्सराचा आरंभ-दिवस. हा दिवस साडेतीन मुहुर्तापैकी मुहुर्त आहे. प्रात:काळी अभ्यंगस्नान करून नवीन वस्त्र परिधान करावे. ह्या दिवशी सार्वजनिक लोकोपयोगी रस्ते, शाळा, नदीचे घाट, पूल, तलाव, वाचनालय इ. कार्यास प्रारंभ करावा.

अभ्यंगस्नान

शौचमुखमार्जन झाल्यावर-

'यमलोकदर्शनाभावकामोऽहमभ्यंगस्नान करिष्ये ।'

असा संकल्प सोडून तिळाच्या तेलापासून केलेले उटणे अंगास लावून अभ्यंगस्नान करावे.

वहीपूजन

नव्या वहीची पूजा करून त्यात जमा खर्च लिहिण्यास सुरवात करावी. या दिवशी व्यापारी लोक आपल्या जमाखर्चाच्या वह्या, शाईची दौत, लेखनसाहित्य यांची पूजा करतात, काही व्यापारी या दिवसापासून व्यापारी वर्ष चालू करतात.

पतीस ओवाळणे

सौभाग्यवती स्त्रियांनी आपल्या पतीस ओवाळावे. रात्री बळीची पूजा करून त्यास दीपदान करावे. गादीवर तांदळाने बळीची आकृती काढून तिची पूजा करावी. ह्या दिवशी रात्री खेळ, गायन वगैरेंचा कार्यक्रम करून जागरण करावे.

अन्नकूट

अन्नाच्या ढीगावर गोपालकृष्ण ठेवून त्याची पूजा करावी. गाय म्हणजे लक्ष्मी आणि खोंड म्हणजे कुबेर समजून त्यांची पूजा करावी.

कार्तिक शुद्ध प्रतिपदा या दिवशी जेवणात नेहमीच्या पदार्थांखेरीज यथाशक्ती इतर पदार्थ, जसे - भात, आमटी, कढी, भाजी इ. कच्चे; पुरी, खीर; शिरा इ. पक्के; लाडू, पेढे, बर्फी, जिलबी इ. गोड; केळी; संत्री, डाळींबे, सीताफळे इ. फळे; वांगे, मुळा, कांद्याच्या पाती इ. भाज्या; चटणी, मुरंबा, लोणचे इ. तिखट-मिठाचे पदार्थ- असावेत व त्यांचा नैवेद्य श्रीकृष्णास दाखवावा. याखेरीज इतर काही पदार्थ तयार करून त्यांचाही नैवेद्य दाखवावा. ब्राह्मणांना पोटभर अन्न वाढून उरलेले इतर इच्छुकांना देऊन टाकावे. खरे पाहता गोवर्धन पूजेचाच हा एक विधी होय.

यादिवशी मिठाईच्या पदार्थांची देवापुढे रास उभारतात. राजस्थानमधील नाथद्वार, काशीतील अन्नपूर्णा मंदिर या ठिकाणी या दिवशी भाताचे डोंगर असतात. उदेपूर येथे मिरवणूक निघते.

फल - श्रीविष्णूची प्राप्ती

गोवर्धन पूजन

कार्तिक शुद्ध प्रतिपदा या दिवशी सकाळी घराच्या दाराजवळच्या भागात शेणाने गोवर्धनपर्वताचा आकार तयार करावा. शास्त्रानुसार शिखरयुक्त,  झाडे-झुडपांनी व्यापलेला व फुलाफळांनी दाटालेला असे याचे वर्णन आहे; पण काही ठिकाणी त्याऎवजी तो मनुष्याकार करून फुलांनी सजवितात. या वृक्षाची गंध-फुलांनी पूजा करून.

'गोवर्धन घराघर गोकुलत्राणकारक

विष्णुबाहुकृतोच्छाय गवांकोटि प्रदोभव ।'

नंतर भूषणीय गाई-बैलांना आवाहन करून यथाविधी पूजा करावी. त्या दिवशी गाईचे सर्व दूध वासरांना पाजावे.

'लक्ष्मीर्या लोकपालानां धेनुरूपेण संस्थिता ।

घृतं वहति यज्ञार्थे मम पापं व्यपोहतु ।'

अशी प्रार्थना करून रात्री गाईंकडून गोवर्धनाचे उपमर्दन करावे.

द्यूत प्रतिपदा

कार्तिक शुद्ध प्रतिपदा या तिथीस द्यूत खेळावे, असे धर्मशास्त्राचे वचन आहे. या दिवशी प्रात:काळी अभ्यंगस्नान करून लक्षपूर्वक द्यूतक्रीडा खेळावी. त्यावरून वर्ष कसे जाईल याची कल्पना करता येते.

कार्तिक व्रत

हे एक स्त्रीव्रत. हे कार्तिक शुद्ध प्रतिपदेपासून कार्तिक कृष्ण अमावस्येपर्यंत करतात. त्याचा विधी - प्रात:काली स्नान करून विष्णुपूजा करावी व दररोज काहीतरी दान द्यावे. तूप व मध घालून तयार केलेले अन्न देवपितरांना समर्पावे व दीप प्रज्वलित करावेत.

व्रताचे फल - सौभाग्य व गोलोक यांची प्राप्ती.

रथयात्रेचे व्रत

या दिवशी रथयात्रेचे एक व्रत आहे. या व्रताचा विधी आश्‍विन अमावस्येस उपवास करावा. कार्तिक शुद्ध प्रतिपदेस अग्नी व ब्रह्मा या देवता रथात ठेवून चांगल्या विद्वान ब्राह्मणाच्याकरवी तो रथ ओढवावा. जागोजागी रथ थांबवून त्यातील देवतांस आरती ओवाळावी. जे भक्तिपूर्वक दर्शन घेतात. ते सर्वोच्च लोकाला जातात.

देवीव्रत

हे व्रत कार्तिक महिन्यात करतात. व्रतकालात व्रतकर्त्याने दिवसा दुधावर आणि रात्री फक्त भाजीपाल्यावर निर्वाह करायचा असतो. दुर्गादेवीची पूजा व तिळाचा होम असा या व्रताचा विधी आहे. या व्रतात पुढील मंत्रांचा जप करायचा असतो -

जयन्ती मंगला काल भद्रकाली कपालिनी ।

दुर्गा क्षमा शिवा धात्री स्वधा स्वाहा नमोऽस्तु ते ॥

फल - पाप, रोग, भय यांच्यापासून मुक्ती.

दुसरा पर्याय -

व्रतकर्त्याने शंभू व गौरी, जनार्दन व लक्ष्मी, सूर्य व त्याची पत्‍नी यांच्या मूर्तीची पूजा करावी आणि घंटा व दिवा यांचे दान द्यावे.

फल - पवित्र व सुंदर देहाची प्राप्ती.

तिसरा पर्याय -

कोणत्याही पौर्णिमेला दुधावर राहून गाय दान देणे.

फल - लक्ष्मीलोकप्राप्ती.

संवत्सरारंभ

महावीर जैन संवत् २५४३

महावीर जैन कालगणनेनुसार संवत २५४३ ची सुरवात होत आहे.

गुजराथी संवत् २०७३ कीलकनाम संवत्सर

गुजराथी कालगणनेनुसार कीलकनाम संवत्सराची सुरवात होत आहे. हेच विक्रमसंवत्सर होय.

यमघंट योग

१२:०१ नंतर सोमवारी विशाखा नक्षत्र असल्यामुळे यमघंट योग होत आहे.

हा योग नक्षत्र आणि वार यांच्या संयोगाने होतो. सर्व शुभ कार्यासाठी हा योग वर्ज सांगितला आहे. पुढील स्थिती मध्ये हा योग होतो.

रविवार – मघा	सोमवार – विशाखा
मंगळवार – आर्द्रा	बुधवार – मूळ
गुरुवार – कृत्तिका	शुक्रवार – रोहिणी
शनिवार – हस्त

यमघंट योगावर जन्म झाल्यास बालकाला कष्ट होतात. (शांती केल्यास हे कष्ट नष्ट होतात.)

यमघंट योगावर प्रयाण केले असता मृत्यू

ग्रहप्रवेश केला असता कुलक्षय

देवास्थापाना केली असता मृत्यू हि फळे मिळतात.

याशिवाय

चैत्र शुक्ल पक्ष, शुक्ल ५, गुरुवार व कृत्तिका नक्षत्र असल्यास (भरणी नक्षत्राची ९ घटिका २० पळे संपल्यावर पुढे) देखील यमघंट योग होतो.

इष्टि

इष्टि  म्हणजे यज्ञ.

यज्ञ संस्थेतील विविध कामनांच्या पूर्तीसाठी जो विधानात्मक भाग असतो त्यास इष्टि म्हणतात.

संदर्भ :
दाते पंचांग
सुलभ ज्योतिष शास्त्र
इंटरनेट